Меню Рубрики

Тау башында балкый бер кала инша

Аның урамнарыннан нинди тәэсир кала?

Берәр кая барып, урап кайтсаң, дөньяга караш киңәеп китә. Ирексездән, үзеңне башкалар белән чагыштыра баш­лыйсың. Әлбәттә, иң тәүдә шәһәр­ләрнең тышкы кыяфә­тенә игътибар ителә. Уфага да шулай читтәнрәк торып караш ташласаң, аның байтак кызыклы яклары ачыла.

Иң сөендергәне – башкалабыз соңгы елларда җәйләрен шау чәчәккә күмелә. Чәчәккә карап тору күңелле булса да, чәчәкне үстерү, тәрбияләп, су сибеп тору бик тә мәшәкатьле. Димәк, шәһәр­нең яшелләндерү хуҗалыгы тырышып эшли дигән сүз.
Уфада соңгы чорда янә бер яңалык – үзәк урамнарның чатларында, скверларда сыннар пәйда була башлады. Боланнар, атлар, кошлар, өлкәннәр, балалар, убырлы карчыклар. Ләкин болар – һәйкәлләр түгел, аларның сәнгати сыйфатының түбәнлеген белгеч булмасаң да чамалап була. Бер генә сорау борчый: ул эреле-ваклы арзан сыннарны күпләп урнаш­тыруның максаты нидә? Шәһәрне бизәүме? Сән­гатькә мәхәббәт тәрбияләүме? Ай-һай, социаль челтәрләрдә зар­ланучылар хаклыдыр: алар башкаланы бизәми дә, сәнгатькә дә мөнәсәбәтләре юк.
Башкалабызның тагын бер үзенчәлеге ­– Уфада урам рекламасы искиткеч күп! Юл читләре – озын баганалар белән, ә аларның башлары реклама белән шыплап тулган. Баганалар гына түгел, юлны кисеп чыгучы күпер читләренә дә баннерлар сузылып, аларга ат башы чаклы хәрефләр белән нинди дә булса мәгълүмат язылган. Багана, баннерлар белән генә дә бетми – реклама бина­ларның диварларыннан да күз кыса, автобус-трамвайлардан кул болгый. Өстәвенә, кайбер тукталышларда радио да сөйләп-җырлап, рекламасын кыстырып тора. Реклама ташкынына күне­гәсең, аның күплеге бүтән шәһәрләргә барып кайтсаң гына сизелә. Уфа урамнарындагы ка­дәр “мәгълүмати байлык”, мисалга, Мәскәүдә дә, Казанда да юк.
Безнең барыбызның да яхшы шартларда, уңайлы мохиттә яшисе килә. Камиллекнең чиге юк, Уфабызның тышкы кыяфәте дә матур булуын, бүтән шәһәрләрдән калышмавын телибез.

Башкортстан Башлыгы Радий Хәбиров Укытучылар көне алдыннан М. Акмулла исемендәге Башкортстан дәүләт педагогия университетында булды. Төбәк җитәкчесе вуз эшчәнлеге белән танышты һәм аны арытаба үстерү .

Республика өчьяклы комиссиясе социаль партнерлык казанышлары һәм проблемалары турында фикер алышты.

Бүген Уфада Башкортстанның халык шагыйре Мостай Кәримнең тууына 100 ел тулуга багышланган Русия һәм Башкортстанның атказанган мәдәният хезмәткәре Вячеслав Стрижевскийның «Мостай белән очрашу&quot.

Республика Башлыгы Радий Хәбиров иң яхшы педагогларга дәүләт бүләкләре тапшырды.

Ул вакыт бу вакыйга бөтен илне тетрәндергән иде.

Стәрлетамакның 8нче мәктәбендә укучы үсмерләрнең 11 көчекне җәфалап үтерүләре хакындагы хәбәр бөтен республиканы шаулатты. Яше-карты аларның кансызлыгына шаккатты. Ә менә шушы көннәрдә көчекләрнең мәе.

Матбугатка язылу бәйрәмен «Кызыл таң»чылар исеменнән Татарстан кунагы Равил Гәрәев бизәде.

источник

Император Александр I тарафыннан Уфаны төзү планы раслануга 215 ел.

1574 елның язында Агыйдел белән Каридел елгалары кушылган урында, биек ярымутрауда Уфа крепостена нигез салына. Ул тулысынча хәзерге Дуслык монументы урнашкан мәйданга туры килә. Аның мәйданы — 1,2 гектар, стенасының озынлыгы 440 метр чамасы булган.

Шул ук елда Уфага укчылар отряды башында шәһәрнең беренче воеводасы Михаил Нагой килә. Ул Явыз Иванның хатыны, Кабарда кенәзе Темрюкның кызы Мариянең дусты була. Беренче воеводаның исем-шәрифләрен Михаил Ногай дип тә аңлаталар.

Географ, тарихчы, төбәк тарихын өйрәнүче Петр Рычков Уфа шәһәре турында болай дип язган: “…Между восьми великих и глубоких буераков, из которых в одном, кой идет поперек города, течет речка, именуемая Сутолокой”.

1586 елдан Уфа шәһәр дип атала башлый. 1802 елда Уфага губерна шәһәре статусы бирелә, ул үсә һәм зурая.

XIX гасырга кадәр шәһәрләр, шул исәптән Уфа да, бернинди плансыз төзелә. Бу чорда Уфада 40ка якын урам була, алар Агыйдел яры буйлап өч километрга сузыла. Урамнарның киңлеге 1200 метр чамасы булган. Санкт-Петербург һәм Мәскәү шәһәрләренең таш корылмаларын төзү комиссиясе Русиянең 300 шәһәренең, шул исәптән Уфаны да кертеп, бердәм шәһәр төзү планын ясый. Патша Александр I 1803 елның 3 июлендә, Уфаны төзү планы белән тынышып, “Быть по сему” дип язып куйган. Ул планга ярашлы, елга яры буенда урнашкан Уфаны тигез һәм коры урынга күчерү күздә тотыла. Әлбәттә, аны гамәлгә ашыру өчен шәһәр казнасында акча табылмый. Шул рәвешле, Уфада шәһәр төзелеше янә 16 ел дәвамында үзагышы белән дәвам итә.

Генерал-губернатор Григорий Волконский архитектор Вильям Гесте тарафыннан эшләнгән планның яңа проектын тәкъдим итә, патша Хөкүмәте аны 1819 елның 3 мартында раслый. Император Александр I кул куйган план буенча, шәһәрне Телеграф урамыннан (әле Цюрупа урамы) Никольский урамына (Мәҗит Гафури урамы) кадәр, Агыйдел елгасы ярыннан Богородский урамына (Революцион урам) кадәр киңәйтү күздә тотыла. Шәһәр, башлыча, монда яшәүчеләр акчасына төзелә, чөнки Хөкүмәт бу максатка 200 мең сум гына бүлә. Бу акчаның яртысы йорт төзүчеләргә ссуда итеп бирелә, калганы җир эшләре һәм күперләр төзү өчен сарыф ителә.

XIX гасырның 20нче елларыннан шәһәр үсә башлый. 1860 елда яңа шәһәрдә — 139, иске шәһәрдә 41 квартал булган. Иске шәһәрдә урамнар бормалы һәм тар урам, тыкрыклар булса, яңа шәһәрдә алар — туры һәм киң. 1824 елда Уфада бары тик шәхси 5 таш йорт булса, 1857 елда аларның саны 59га җитә.

1708 елдан — Уфа Казан губернасы составында, 1728 елдан — Уфа провинциясе үзәге, 1744 елдан — Ырынбур губернасына беркетелгән, 1781 елдан — Уфа наместниклыгының үзәге, 1796 елдан — яңадан Ырынбур губернасы составында, 1802 елдан — губернатор резиденциясе һәм губерна учреждениеләре булган губерна шәһәре, 1865 елдан — Уфа губернасы үзәге, 1922 елдан — Башкортстанның башкаласы.

1918 елның 5 июлендә, Гражданнар сугышы барышында, Уфа большевикларга каршы баш күтәргән Чехословакия корпусы өлешләре тарафыннан яуланган. Шәһәр Оештыручылар җыелышының әгъзалары комитеты контроленә күчә. Шул ук елның 8-23 сентябрендә биредә Уфа дәүләт киңәшмәсе (большевикларга каршы хөкүмәтләрнең, фиркаләрнең, казак гаскәрләренең һәм урындагы үзидарәләр форумы) үткәрелгән. 23 сентябрьдә Вакытлы Бөтенрусия хөкүмәте (шулай ук “Уфа директориясе” исеме астында таныш) игълан ителә. Ул шәһәрдә 9 октябргә кадәр була, шуннан соң Омскига күчә. Декабрь аенда Уфага Кызыл Армия частьлары керә. 1919 елның 13 мартында шәһәр Колчак гаскәре тарафыннан алына, әмма 9 июньдә Кызыл Армия аны кире яулап ала.

ХХ гасырның 20-30нчы елларында шәһәр зур үсеш кичерә, тулаем сәнәгать продукциясе 16 тапкыр арта. Сугышка кадәрге елларда Уфа сәнәгать комбинаты, моторлар төзү заводы, ТЭЦ һәм нефть эшкәртү заводлары сафка баса.

Уфа янында мотор һәм казан-турбина заводлары төзү белән бәйле, БашЦИКның Кече Президиумы 1931 елның 23 декабрендә “Черниковский” дигән поселок Советы оештырырга карар итә. 1936 елда бу территорияләр Уфага кушыла, ә Черниковск поселок Советы үзәге Моторное авылында булган Черниковск район Советы итеп үзгәртелә. Уфаның яңа Сталин районы шулай барлыкка килә, 1941 ел башына ул эре сәнәгать районына әверелә.

Бөек Ватан сугышы вакытында шәһәргә дистәләрчә сәнәгать предприятиеләре, дәүләт оешмалары, кайбер фәнни-тикшеренү институтлары, Коминтерн хезмәткәрләре, Украина язучылары эвакуацияләнгән.

Төбәктә бик күп сәнәгать предприятиеләре эшли, аларда меңнәрчә кеше хезмәт сала, шәһәр Советы башкарма комитетына үзәктән 15-20 километрда урнашкан район белән идарә итү шактый катлаулаша. 1944 елның 5 декабрендә РСФСР Югары Советы Президиумы указы белән Уфаның Сталин районы Черниковск шәһәре итеп үзгәртелә.

Сугыштан соңгы елларда шәһәрнең территориясе дә, анда сәнәгать предприятиеләре саны да үсә, аны районнарга бүлү ихтыяҗы туа. Шәһәрне үстерү һәм төзү проекты 1942-43 елларда ук Одессадан эвакуацияләнеп килгән архитектор В. Л. Фельдштейн тарафыннан тәкъдим ителгән була. РСФСР Югары Советы Президиумының 1952 елның 25 февралендәге указы белән Черниковск шәһәре Сталин, Калинин һәм Орджоникидзе районнарына бүленә.

Бу вакытта Черниковск шәһәре чикләре Уфага нык якын килә. БАССР Югары Советы Президиумының 1956 елның 24 июлендәге указы нигезендә Уфа һәм Черниковск берләштерелә.

Бүген Уфа — берничә аерым массивтан торучы, 7 районлы мәдәни-сәяси-иҗтимагый үзәк. Калинин, Дим, Киров, Ленин, Октябрь, Орджоникидзе һәм Совет районнарында йөзләрчә милләт вәкилләре дус һәм тату яши.

источник

Жарким днем 16 июля 1912 года в старинном уездном городе Белебее у простого рабочего Хусейна Сыртланова (по другим источникам — Гусейн) родилась черноглазая, смуглая, брови вразлет девочка. Родители нарекли ее звучным именем Магуба. Времена были смутные: 1914 год — война с германцами, в 1917 грянула Великая Октябрьская революция, далее гражданская война, принесшая голод и разруху.
23 марта 1919 года Башкирия получила автономию, и жизнь в республике постепенно начала налаживаться. В Белебее возобновил работу мясокомбинат, открылся небольшой машиностроительный завод, заработал леспромхоз. Хусейн смог определить свою дочь в школу. Шли годы. В начале 1923 года в стране было создано Общество друзей воздушного флота (ОДВФ). Юноши и девушки участвовали в строительстве автозаводов, аэродромов, в сборе средств на постройку самолетов. Повсюду возникали аэроклубы, широко распахнувшие двери молодежи, грезившей о самой популярной в то время профессии летчика. Смышленая, любознательная одиннадцатилетняя девочка в свободное от учебы время тоже занималась в кружке планеризма и мечтала о небе, как и все ее сверстники. Она отыскивала в библиотеке книги о летчиках и перечитывала их.
Они казались для нее самыми мужественными и героическими людьми. Закончив семилетку, в 1928 году Магуба вместе с подругами уезжает в Узбекистан. Молодежь манила романтика дальних земель, жаркий климат, обилие фруктов. Тогда многие уезжали из холодной, несытой Башкирии в хлебную республику. В Коканде девушка работала телеграфисткой, мотальщицей на шелкомотальной фабрике. Она полюбила край карная и зурны, восхищалась городом, в котором смешались древняя мудрость и голоса прошлого, любовалась вонзившимися в небо минаретами, но не заглушалась в ней детская мечта о небе. Узнав, что в Ташкенте при управлении Среднеазиатской Воздушной линии существует школа по подготовке техников-изыскателей, поехала туда поступать.
Сразу летчиком не станешь, надо начинать с малого, решила она. Вскоре Магуба стала работать по полученной профессии, добросовестно выполняла все комсомольские поручения.
25 января 1931 года прошел XIX съезд комсомола, где было вынесено решение о шефстве над авиацией. Молодежь восхищалась подвигами отважной семерки, первых Героев Советского Союза, проявивших мужество и подлинное мастерство при спасении экипажа, раздавленного во льдах Берингова пролива «Челюскина». Магуба несколько раз перечитывала о них газетные статьи. «Вот бы и мне совершить подвиг!» — мечтала она. А для этого надо было научиться летать по-настоящему. Медленно, но верно девушка шла к поставленной цели, добилась направления в летное училище города Батайска. Но через год по приказу: «Женщин отчислить» вынуждена была прервать учебу. Прослышав, что в Тбилиси есть аэроклуб, где обучают курсантов летать, она решается поехать в Грузию. С 1933 года Сыртланова начала работать авиамотористом в Управлении гражданского воздушного флота города Тбилиси. Целеустремленно преодолевая все трудности, шаг за шагом приближалась она к своей мечте. Через два года стала пилотом-инструктором в планерной школе, одновременно занималась сама в Центральном аэроклубе. Магуба учила своих курсантов ориентированию по приборам, работе с пилотажным оборудованием. Тренажи продолжались до тех пор, пока курсанты не научились автоматически выполнять все операции при совершении полета.
В 1938 году на самолете «Родина», пилотируемом Мариной Расковой, Bалентиной Гризодубовой Полиной Осипенко, был совершен рекордный беспосадочный перелет Москва—Дальний Восток. Для Магубы летчицы стали примером героизма и мужества. Подвиг их вдохновил ее еще старательнее заниматься пилотированием, более скурпулезно изучать аэронавигацию и аэродинамику. Но вскоре мирное небо покрылось отблесками пожарищ, запахло гарью и порохом, застонала земля под ногами захватчиков. Ранним утром, когда мирные люди спали, 22 июня 1941 года на СССР вероломно, без предупреждения напал Гитлер. Немцы разрушали города и села, угоняли молодежь в Германию, издевались над стариками и женщинами.
Магубу потрясло известие о начале войны. В первые же дни она добровольно вступила в ряды Красной Армии и написала рапорт с просьбой отправить ее на фронт. Но ее просьбы отклонялись с мотивировкой «надо готовить курсантов». Конечно, Магуба понимала, что война в воздухе потребует от летчика и уверенного владения самолетом, и сложного комплекса физических, морально-психологических навыков, и отточенного мастерства. Из сводок Совинформбюро она узнала, что в первый же день сражения с фашистами военные летчики сделали 6 тысяч самолето-вылетов, сбили в боях 200 самолетов противника. Уже за двадцать дней войны было уничтожено 1200 вражеских машин.
Магуба не переставала писать. В начале войны ее приняли в партию, и она считала долгом коммуниста быть на передовой. Весть о создании женского авиационного полка под командованием Героя Советского Союза штурмана-капитана Марины Расковой еще больше подхлестнула ее.
«Я тоже должна сражаться с врагом», — твердо решила она. К этому времени Магуба командовала звеном в санитарной эскадрилии в Тбилиси. И добилась-таки отправки на фронт, побывав на приеме у командующего Северо-Кавказской воздушной армией генерал-полковника Вершинина.
После поражения под Москвой немцы рвались на Кавказ. В декабре 1942 года Сыртланову направили на Северный Кавказ, где у подножия Эльбруса в станице Ассиновская дислоцировался 46-й ночной бомбардировочный авиационный женский полк, сражавшийся против немцев в составе 325-й авиационной дивизии, 4-й воздушной армии. Командиром полка была подполковник Евдокия Бершанская.
Однополчанки Магубы уже имели боевой опыт и отличительные награды, поэтому девушке надо было быстро сориентироваться в текущей обстановке: вникнуть в жизнь полка, изучить технические данные самолета, местность. Летчицы летали на У-2, переделанные для войны, они назывались по имени конструктора Поликарпова — ПО-2. Этот самолет был построен в соответствии с условиями конкурса, объявленного Военно-воздушными Силами СССР в 1928 году, отличался прекрасными летными и пилотажными качествами.
«ПО-2 вмещает 2 человека, взлетный вес 890 кг, дальность полета 450 км/час, скорость 156 км/час, вооружение — турельный ШКАС — 7, 62 мм, бомбометание 200—250 кг», — читала технические данные Магуба. Она проштудировала также литературу по топографии, постановления по производству полетов, инструкцию по эксплуатации аэродрома, училась правильно развивать старт. Усталая, пропахшая бензином и маслом, но довольная возвращалась девушка с учебных полетов.
Вскоре Сыртланова блестяще сдала зачеты по штурманской подготовке, материальной части и бомбометанию. Шел ей в ту пору тридцатый год, пора возмужания и становления личности. Девушка старалась выработать в себе смелость в решениях, умение ориентироваться в сложной обстановке, быстроту реакции, а также высокую технику пилотирования. Эти качества Магуба продемонстрировала в первом же боевом задании, снискав уважение экипажа.
7 января 1943 года советские войска приступили к выполнению задачи, поставленной перед ними Ставкой Верховного Главнокомандования: запереть на Северном Кавказе немецкую группу «А» и не дать ей уйти на запад. Обстановка для гитлеровских войск резко ухудшилась. Однако решение на вывод войск с Кавказа означало отказ от давней мечты захвата советской нефти и выхода на Ближний Восток и Юго-Восточную Азию. Только 28 января Гитлер принял окончательное решение — направить 22 дивизии (усиленную 17-ю армию) на Таманский полуостров. Наши войска прилагали значительные усилия, чтобы помешать фашистскому командованию осуществить этот план. Получив директиву Ставки, командир 46-го полка Бершанская собрала личный состав и провела небольшой митинг.
— Нам дан приказ участвовать в боях за освобождение Северного Кавказа и Кубани, продвигаясь дальше к Крыму. На подступах к Краснодару идут тяжелые бои, немцы стягивают тяжелую технику. Ее надо уничтожить с воздуха и дать тем самым возможность наземным войскам сломить противника. Наша цель — способствовать скорейшему освобождению южной части страны. Чтобы выиграть войну, нужны сплоченные, согласованные и активные действия всех сил. Я надеюсь, на своем участке мы не подведем! — такими словами закончила свое краткое выступление командир.
— Служу Советскому Союзу! — ответил полк.
Комиссар Рачкевич тоже высказала свое напутствие:
— В бою предельно выявляются все возможности человека: моральные, физические, психические. Проходит проверку мастерство летчика, глубина и прочность его знаний, мера ответственности за успешное выполнение боевого задания. Настал трудный час испытания, и мы должны сделать все во имя победы, ради счастья и жизни на земле!
Магуба на всю жизнь запомнила свой первый боевой вылет. В кромешной темноте (южные ночи бывают черные) самолеты один за другим поднялись с точки базирования и взяли курс к окрестностям Батайска, где скопилось множество боевой техники врага. Немец рвался к сердцу Кубани — Краснодару. Сыртланова обнаружила огневые точки, когда вражеские прожектора вдоль и поперек просекали небо, выискивая советские самолеты. Заглушив звук моторов, вниз с характерным завывающим свистом полетели десятки тяжелых авиабомб, зарево вспышек окрасило окрестности в багровые тона. Разгоряченная боем, она не заметила, как подлетела близко к земле, и в тот же миг попала под заградительный огонь, снаряды полоснули машину. Летчица резко взмыла вверх и, развивая скорость, смогла долететь до базы, но плоскость была изрешечена.
— С боевым крещением, Марта! — встретили ее однополчане. Это имя пристало к ней в полку.
«Летчица высокого класса!» — так охарактеризовала Магубу перед командиром ее штурман Чечнева.
9 февраля советские войска приступили к проведению Краснодарской операции, и уже 12 февраля столица Кубани была освобождена. Продолжая наступление, они продвинулись еще на 150—180 км и вышли на рубеж Темрюкский залив — Крымская.
Летчицы выполняли боевые задания при любых метеоусловиях. Они методично бомбили живую силу и технику отступающего противника. За самоотверженность и героизм в борьбе с немецко-фашисткими захватчиками 8 февраля 1943 года полку было присвоено почетное наименование «Гвардейский».
В ночь на 10 февраля 1943 года при отступлении противник закрепился в станицах Поповическая и Ангелинская. Сыртланова на боевое задание в эту ночь летала шесть раз. Каждый вылет сопровождался шквалом заградительного огня. У самого самолета вспыхивали взрывы, но каждый раз, маневрируя, ей удавалось выйти из-под огня. Возвратившись на базу, ее штурманы Себрова и Чечнева подтвердили командиру полка, что в результате боевых ударов Сыртлановой на земле наблюдались три сильных очага пожара со взрывами.
В ночь на 13 февраля в окрестностях станицы Славянская на Кубани Магуба бомбила скопившуюся на земле живую силу и технику немцев. Сильные взрывы сотрясали землю, вспыхивали пожары, горели танки и автомашины. Борьба с врагом продолжалась. Изо дня в день летчицы наносили точечные удары по противнику. 11 апреля экипаж Сыртлановой неоднократно совершал боевые вылеты на северо-запад Кубани. Штурман гвардии лейтенант Клопкова предупредила в трубку:
— Марта, осторожно, артиллерия не дремлет.
— Ничего, Клавдеюшка, будет и на нашей улице праздник!
Магуба крепче держится за руль и, маневрируя «небесным тихоходом», подлетает к заданной цели. Смертоносный груз на врага сброшен. Как всегда вспыхивают пожары, значит, задание выполнено! Истратив боевые запасы, довольные летчицы поворачивают на базу.
С каждым вылетом рос фронтовой опыт летчицы. Она уже имела боевые награды — орден Красной Звезды и медаль «За оборону Кавказа».
Вскоре ее назначили заместителем командира эскадрильи. Боевые подруги любили свою комэска за смелость и отвагу, за то, что в трудные минуты она не теряется и принимает такое решение, которое приносит успех, за то, что в эскадрильи настоящий дух товарищества: «Один за всех и все за одного!»
С ходу сокрушить СССР в 1942 году гитлеровской коалиции не удалось. В июле 1943 года в ходе войны наступил коренной перелом, но враг был еще силен и надеялся на победу. Война на Северном Кавказе не утихала. Одним из важных районов борьбы за Кавказ оставался осажденный в начале 1942 года морской порт Новороссийск. Восемь экипажей женского гвардейского 46-го полка были направлены в помощь нашим наземным войскам и десанту морской пехоты, сражавшемуся под Новороссийском. На малой земле-плацдарме площадью в 30 квадратных километров уже 225 дней продолжались кровопролитные бои. По нему вели ураганный огонь десятки артиллерийских и минометных батарей противника. Используя морской десант, наземную пехоту и авиацию одновременно, советские войска нанесли сокрушительный удар по врагу.
Эскадрилья Сыртлановой методично бомбила вражеские силы, нанося им ощутимый урон.
Так, в ночь на 12 сентября 1943 года комэска и ее летчицы бомбили мотомехчасти гитлеровцев. Немцы встретили ненавистных «ночных ведьм» (так они называли их) зенитным огнем. Самолет гвардии капитана Поповой, летевшей в паре с Сыртлановой, вдруг накренился. «Держись, капитан!» — крикнула Магуба. Хотя та вряд ли услышала ее. Неожиданно для себя Сыртланова громко запела:

Читайте также:  Кал с кровью у детей понос

Тау башында балкый бер кала
Ул кала Офо тип атала.

И так с песней она повела свой самолет прямо в гущу артобстрела, отвлекая врага от боевой подруги и принимая огонь на себя. Башкирская девушка много летала в горах Северного Кавказа и маневрировала мастерски. Вот и сейчас пригодилось это умение. Сбросив бомбы, она повернула назад; кидая легкий ПО-2 из стороны в сторону, Сыртланова вывела его из-под огня. Гвардии майор Амосова и гвардии старший лейтенант Сыртланова, держа поврежденный самолет Поповой в середине и стреляя из ШКАСа по немцам, помогли ей долететь до базы.
Экипаж Магубы Сыртлановой ежедневно по десять-пятнадцать раз совершал боевые вылеты и бомбил по цели, вызывая панику среди противника.
Разгром гитлеровцев под Новороссийском явился началом крушения мощных укреплений противника на Таманском полуострове так называемой «Голубой линии» и изгнанием врага с полуострова. А «Малая земля», приковав к себе крупные силы врага, сыграла большую роль в разгроме его войск в этом районе в 1943 году. Враг так и не смог воспользоваться Новороссийским морским портом. В него не прошел ни один фашистский корабль. Разрушенный до основания, весь в дыму пожарищ, Новороссийск выстоял и победил. В октябре 1943 года в результате наступления войск Северо-Кавказского фронта было завершено освобождение Северного Кавказа от вражеских соединений группы армии «А», советские войска вышли на побережье Керченского пролива. Плацдарм противника, обеспечивший ему оборону Крыма, был ликвидирован. Очищение от вражеских войск Новороссийска и Таманского полуострова значительно улучшило базирование Черноморского флота и создало благоприятные возможности для ударов по Крымской группировке с моря и через Керченский пролив.
Полку, в составе которого сражалась отважная летчица Сыртланова, было присвоено еще одно почетное наименование в честь победы на Тамани. Теперь он назывался Гвардейским Таманским авиационным ордена Красного Знамени и ордена Суворова III степени ночным бомбардировочным женским полком. Сыртланова в числе других однополчанок удостоилась ордена Отечественной войны II степени.
31 октября 1943 года началась Керченско-Эльтиченская десантная операция войск Северо-Кавказского фронта, сил Черноморского флота и Азовской флотилии. Цель — развертывание боевых действий по освобождению Крыма.
Полк Сыртлановой базировался на Таманском полуострове. «Ночные ведьмы» не оставляли в покое врага. Так, в ночь на 1 января 1944 года экипажи летчиц Сыртлановой, Чечневой, Мегелиной летали на боевое задание на уничтожение скопления войск противника южнее Керчи. Точный бомбовый удар, произведенный Магубой, вызвал три сильных взрыва, произведя страшную панику среди немецких солдат. Такие задания были ежедневными. Девушки мечтали быстрее приблизить победу и зажить простой человеческой жизнью. Как-то, отдыхая за кружкой чая, после боевого вылета Женя Руднева спросила у Магубы:
— Марта, что ты собираешься делать после войны?
— Останусь жива — поеду в Башкирию, там мои родные. Соскучилась по степи, лесам, рекам, воздуху своей родины. Встречу горячего башкирского парня, выйду замуж, нарожу детей. Как видишь, желания у меня вполне прозаические.
— Так в этом вся наша жизнь. Человеческое счастье — это хрупкий сосуд, заполненный желаниями, чувствами, переживаниями. Сберечь его — вот назначение женщины. Я нарожу пятерых, Марта!
Но не довелось Жене Рудневой испытать женского счастья. Погибла она, направив свой горящий самолет на железнодорожные составы врага. Не вернулась с очередного боевого задания и Марина Чечнева, в последний момент успевшая врезаться горящим самолетом в танковые колонны врага.
Магуба и ее боевые подруги остро переживали каждую смерть однополчанок. Они поклялись отомстить за отважных летчиц и сдержали свою клятву.
В ночь на 11 апреля 1944 года советские войска овладели городом-портом Керчь. Начался третий, завершающий период Великой Отечественной войны (январь 1944 — 9 мая 1945 гг.).
Освободив Керчь, войска 4-го Украинского фронта, полки морской пехоты, авиация, в составе которой сражались экипажи 46-го ночного бомбардировочного полка, устремились к Крыму. Восемь месяцев удерживая полуостров, немцы сковывали значительные силы наших войск, ограничивая действия Черноморского флота, оказывая политическое давление на Турцию и своих союзников по блоку в странах Юго-Восточной Европы. Наши войска лавиной обрушились на противника. Волна за волной заходили на бомбометание эскадрильи краснозвездных самолетов, днем и ночью грохотала артиллерия, штурмовали сушу моряки и солдаты.
Ночью 3 мая 1944 года на Черном море разыгрался шторм. Тяжелые волны перекатывались, грозя смести все на свете. Небо заволокло тяжелыми черными тучами. Нелегко было экипажам гвардии старших лейтенантов Сыртлановой и Худяковой, младшего лейтенанта Клюевой лететь в эту штормовую ночь. К тому же на пути могли встретиться ночные «мессеры». Долететь с Таманского полуострова до Севастополя над бушующим морем могли только опытные профессионалы-летчицы вроде Сыртлановой и ее боевых подруг. При подлете к цели на железнодорожную станцию Пересыпь, где стояли эшелоны с боеприпасами, экипажи попали под сильный зенитный обстрел. Командиру Сыртлановой при любых обстоятельствах надо было выполнить боевое задание. Не теряя самообладания, она повела самолет в штопор и отбомбилась точно в цель. Взметнулось дымное пламя, полетели комья земли. Умело маневрируя, Магубе удалось уйти от зениток в сторону моря. Под покровом темной ночи летчицы благополучно возвратились на базу.
За мужество и отвагу Сыртланова была награждена орденом Красной Звезды. Парторг эскадрильи Магуба Сыртланова и на этот раз не подвела товарищей, проявив себя волевым, мужественным командиром.
9 мая 1944 года советские войска при поддержке массированных ударов авиации и артиллерии, в результате трехдневных наступательных боев прорвали сильно укрепленную долговременную оборону немцев, состоящую из трех полос железобетонных оборонительных сооружений, и штурмом овладели крепостью и важнейшей военно-морской базой на Черном море — городом Севастополем.
Тем самым был ликвидирован последний очаг сопротивления немцев в Крыму, война на Черном море была закончена полным разгромом немецко-фашистских сил на земле, в воздухе и на море.
Одной из крупнейших стратегических наступательных операций, проведенных 23 июня — 29 августа нашими войсками совместно с Войском Польским, была Белорусская операция 1944 года. Окружив и уничтожив основные силы группы армии «Центр», войска вышли на западные границы СССР. 46-й полк в составе 1-го Белорусского фронта после завершения разгрома немцев в Белоруссии совместно со всеми родами войск сражался на территории Польши на Сандомирском плацдарме. В течение всего августа здесь шли ожесточенные кровопролитные бои с крупными силами немцев. Гитлеровцы впервые на земле Польши использовали новые тяжелые танки «королевский тигр». В составе авиации экипажи 46-го полка выводили из строя мотомеханические и живые силы противника. 29 августа Львовско-Сандомирская операция была завершена. Была освобождена большая часть Западной Украины, очищены от фашистов Юго-Восточные районы Польши и захвачен на Висле крупный плацдарм.
С 13 января по 25 апреля 1945 года началась Восточно-Прусская операция. Ее цель — разгром стратегической группировки врага в Восточной Пруссии и северной части Польши. В районе Данцига (Гданьск) шли упорные бои, немцы пытались сохранить за собой этот стратегический морской порт, для того чтобы далее использовать его как плацдарм для нападения на соседние государства.
В ночь на 26 марта 1945 года экипаж Сыртлановой сделал восемь боевых вылетов в район Данцига. Несмотря на заградительный огонь противника, Магуба умело отыскивала цель и в итоге уничтожила одну артиллерийскую батарею. Вскоре за мужество и отвагу Сыртланова была предоставлена к ордену Красной Звезды.
13—25 апреля был завершен разгром противника в Восточной Пруссии, ликвидирован форпост немецко-фашистских войск.
16 апреля 1945 года началось последнее, решающее наступление всех родов советских войск на Берлин. 46-ой воздушный полк в составе нашей авиации поддерживал наземные войска, непрырывно бомбя противника. Каждая пядь земли завоевывалась бесчисленными человеческими жертвами. 30 апреля Берлин пал, на рейхстаге заалело Знамя Победы СССР.
8 мая 1945 года в Берлине представители германского верховного командования подписали акт о безаговорочной капитуляции германских вооруженных сил.
Первое мирное утро 1945 Магуба Сыртланова вместе с однополчанками встретила в столице Германии. Поднявшись на ступеньки поверженного рейхстага, она расписалась на его стене и выше вывела крупными буквами: «Уфа—Берлин».
Из наградного листа на М. Г. Сыртланову 7 августа 1945 года: «. За период Отечественной войны лично сама произвела 780 боевых вылетов, с боевым налетом 928 часов. Имеет общий налет 2340 часов. Сбросила по уничтожению войск противника 140 тонн бомбового груза. В результате точных бомбовых ударов в стане врага было вызвано 128 сильных взрывов, 85 очагов пожара, уничтожено и повреждено 2 переправы противника, 2 ж/д эшелона, взорван склад с горючим, уничтожено 3 арт. батареи, 2 прожектора и 4 автомашины с горючим.
Ее боевая работа служит образцом для всего личного состава полка.
Является участницей разгрома немецских захватчиков на Северном Кавказе, Таманском и Крымском полуостровах, в Белоруссии, в Польше, в Восточной Пруссии и самой Германии. »
15 мая 1946 года Указом Президиума Верховного Совета СССР М.Г. Сыртлановой было присвоено высокое звание Героя Советского Союза с вручением ордена Ленина и медали «Золотая Звезда».
Из Башкирии на фронт ушли 795 тысяч человек, около 300 тысяч из них не вернулись с полей сражения. За мужество и героизм, проявленные в годы Великой Отечественной войны, более 200 тысяч воинов Башкирии были награждены орденами и медалями страны, 279 человек удостоены звания Героя Советского Союза, 37 воинов стали полными кавалерами ордена Славы.
Скромная девушка из Белебея Магуба Сыртланова — единственная женщина-летчица из Башкирии, удостоенная звания Героя Советского Союза.

Читайте также:  Кал в виде слизи с кровью фото

Не забудьте указывать автора и название обсуждаемого материала!

Главный редактор: Юрий Андрианов

источник

План-конспект урока по башкирской литературе по теме: «Йыһат Солтанов « Өфө- беҙҙең баш ҡалабыҙ»»

Вложение Размер
konspekt_uroka_tugan_tel_fgos.doc 48 КБ
yyhat_soltanov_ofo-_bezzen_bash_kalabyz.pptx 1.52 МБ

Уҡытыусы : Муфтахова Гүзәл Иҙел ҡыҙы

Тема : Йыһат Солтанов « Өфө- беҙҙең баш ҡалабыҙ»

Маҡсат : Универсаль ғәмәлдәрҙе формалаштырыу

-Тыуған ергә һөйөү тәрбиәләү

-Өфө тарихына ҡарата ҡыҙыҡһыныу уятыу

-Үҙ- үҙеңде баһаларға өйрәтеү

-Эш урынын дөрөҫ ойоштороу

-Ҡағиҙәләрҙе дөрөҫ ҡулланыу

  • Текстан конкрет факттар, мәғлүмәт табыу
  • Синонимдар менән эшләү
  • класташтары алдында сығыш яһау
  • төркөмдә эшләү ҡағиҙәләрен нығытыу
  • аралашып эшләргә өйрәнеү

Универсаль уҡыу ғәмәлдәрен формалаштырыу

Бер береңә яҡшы кәйеф, уңыштар теләү.

Төркөмдә эшләү ҡағиҙәләрен иҫкә төшөрөү,

Бөгөн дәрестә нимә тураһында һөйләшербеҙ икән , шул турала белер өсөн төркөмдәрҙә эшләп алабыҙ.

Йомғаҡлау. Эйе, баш ҡалабыҙ Өфө тураһында күберәк белеп китербеҙ.

-пазлдар йыйыу , ребус сисеү.

(1-се төркөм-Салауат Юлаев һәйкәле

2-се төркөм Дуҫлыҡ монументы,

3-сө төркөм — Өфө — Башҡортостандың баш ҡалаһы)

Балалар, ә үҙегеҙ Өфө тураһында нимәләр беләһегеҙ?

Өфө тураһында белгәндәрен ,өйҙә әҙерләнеп килгән эштәрен һөйләйҙәр

4). Дөрөҫ уҡыу ҡағиҙәләрен иҫкә төшөрәйек әле.

2).Үҙ аллы уҡыу.Таныш булмаған һүҙҙәрҙе билдәләп барырға.

Төркөмдәрҙә эшләү.1).Аҫтына һыҙылған һүҙҙәргә синонимдар табып, тоташтырыу( һүҙҙәр карточкаларҙа)

Синонимдар( ғүмерлек, бик, тау бите, ҙур)

2). Мөһабәт, сағыл, мәңгелек, ифрат һүҙҙәренэ икенсе һүҙҙәр ҡуйып һүҙбәйләнештәр төҙөргә.

Текстың йөкмәткеһен аңланығыҙмы икән , тикшереп китэбеҙ

Өфө Ағиҙел буйында бейек тауға һалынған.( һүрәтен табырға)

Яр башында башҡорт һәм рус халыҡтарының дуҫлығын данлаған һәйкәл тора.

Салауат батыр ат өҫтөндә илен һаҡлап тора.

Йорттары ифрат бейек, күп ҡатлы.

Практик эш ( хеҙмәт дәресе менән бәйләйбеҙ).

Уҡылған текст буйынса китапсыҡ эшләйбеҙ.

Китапсыҡтың тышын яҙалар,жанр төрөн билдәләйҙәр, ә эсендә тексҡа ярашлы итеп һүрәттәр йәбештерәләр.

-Бындай китапсыҡтар ни өсөн кәрәк?

-Ҡунаҡтар беҙгә ниндәй илдәрҙән килергә мөмкин?

( тирә- йүнде өйрәнеү дәрәстәре менән бәйләнеш).

-Яңы китап килгән, уны уҡыусыларға нисек тәҡдим итер инегеҙ?

Эйе, ысынлап та беҙ бик матур ҡалала йәшәйбеҙ. Ул тағы ла матурырыҡ булһын өсөн һеҙ ни эшләр инегеҙ .

Бирелгән таблица буйынса үҙҙәренә билге ҡуялар.

Өфө тураһында йыр менән дәрес тамалана

Өфө- Башҡортостандың баш ҡалаһы

Өфө – Башҡортостандың баш ҡалаһы Йыһат Солтанов

а а ға-ға-ға-килдем уҡырға, ә ә ҙә-ҙә-ҙә-ултырмайым өйҙә, о о ҡо-ҡо-ҡо-туйҙырмайым йоҡо, ө ң ө сы-сы-сы-мин бит уҡыусы! у у ү ү Тел шымартабыҙ

м өһабәт һәйкәл— бик ҙур, бөйөк т екә сағыл—бейек урын м әңгелек дуҫлыҡ—— ғүмерлек и фрат бейек —— бик Синонимдар эҙләйбеҙ

Өфө Ағиҙел буйында бейек тауға һалынған.

Яр башында башҡорт һәм рус халыҡтарының дуҫлығын данлаған һәйкәл тора.

Салауат батыр ат өҫтөндә илен һаҡлап тора.

Б ашҡорт дәүләт драма театры

Жанр төрҙәре ошолай тамғалана: Әкиәт — Мәҡәл — Хикәйә Йомаҡ Шиғыр — Тиҙәйткес- ?? ! ?

Тау башында балҡый бер ҡала, Ул ҡала Өфө тип атала. Яҡтыраҡ яна йондоҙҙары, Матурҙар егет һәм ҡыҙҙары. Өфөм – баш ҡалам Рәғиҙә Янбулатва

Ҡулланмала авторҙар коллективы рус телле уҡыусыларға башҡорт теленең серҙәренә өйрәтеүгә үҙ тәжрибәһенән отошло эш алымдарын тәҡдим итә. авторҙар тарафынан әҙерләнгән мауыҡтырғыс күнегеүҙәр, схемалар.

Һаумы, Рәми ағай, эйе, беләм,Ана, өҫтән ҡарап тораһың.Миңә, ҡыҙым шиғыр яҙған, тиепАрҡамдан да һөйөп алаһың.

источник

Шиғыр аша дәрестең темаһын, эшмәкәрлек маҡсатын билдәләү.

-Тау башында балҡый бер ҡала,

Матурҙар егет һәм ҡыҙҙары.

Уҡытыусы: Хөснөтдинова Гүзәлиә Мәҙийәровна

Өфө – Башҡортостандың баш ҡалаһы. Ябай һәм ҡушма һандар.

Белем биреү: тема буйынса яңы һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр өйрәнеү, баш ҡала тураһында әңгәмә ойоштороу, мәғлүмәтте артырыу. Ябай һәм ҡушма һандар менән таныштырыу.

Үҫтереүсе: фекерләү һәләтен, тыңлап аңлау, һөйләү күнекмәләрен үҫтереү.

Тәрбиәүи: Тыуған илгә, баш ҡалабыҙға һөйөү, хөрмәт тәрбиәләү.

Предмет УУЭ һөҙөмтәләре: яңы һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр өйрәтеү, телмәрҙә ҡулланыу.

Метапредмет (предмет-ара) УУЭ һөҙөмтәләре:

а) регулятив: уҡытыусы менән берлектә дәрес темаһын, маҡсатын билдәләргә күнегеү, булған белемдәрен барлау, баһалау;

б) танып белеү: кәрәкле мәғлүмәтте айыра, дөйөмләштерә, һығымта эшләй белеү;

в) коммуникатив: һөйләмдәр төҙөү, парлап диалог ҡороу, үҙ-ара аралаша, тасуири уҡый белеү.

Шәхес булараҡ формалаштырыу УУЭ һөҙөмтәләре: әңгәмәлә ҡатнаша белеү, төркөмдәрҙә, парлап эшләгәндә хеҙмәттәшлек итә, бер-береңде тыңлай, килешеп эшләй белеү,

Толомбаев Х. А. , Дәүләтшина М. С. һ.б. “Башҡорт теле”, 4-се класс уҡыусылары өсөн дәрәслек. – Өфө: Китап, 2014; эш дәфтәре, “Өфө” темаһына слайдтар.

Дәрестең һәр этабында формалаштырылған УУЭ

I. Уҡыу эшмәкәрлегенә мотивация булдырыу.

Һеҙҙе күреүемә бик шатмын. Башҡорт теле дәресен башлайбыҙ.

Башҡорт телендә дөрөҫ һөйләшер өсөн телдәрҙе шымартып алайыҡ.

а)телде уңға-һулға, аҫға-өҫкә йөрөтәбеҙ;

б)өҫкө тештәр менән-аҫҡы, аҫҡы тештәр менән өҫкө иренде “тырнайбыҙ”;

Уҡытыусы менән башҡорт телендә һаулашалар.

Р.: үҙҙәренең уҡыу эшмәкәрлеген ойоштора белеү, яҡшы, продуктив эшкә ынтылыш формалаша.

Ш.: белем алыуға, уҡыуға, дәрескә ҡарата ыңғай ҡараш формалаша.

Т.б.: яңы белем алыу кәрәклеген аңлау

1.Шиғыр аша дәрестең темаһын, эшмәкәрлек маҡсатын билдәләү.

-Тау башында балҡый бер ҡала,

Матурҙар егет һәм ҡыҙҙары.

Шиғырҙы уҡыйҙар,Өфө тураһында әңгәмәлә ҡатнашалар.

Дәрестә нимә тураһында һөйләшеүҙәре тураһында әйтәләр.

Р.: уҡытыусы менән берлектә дәрестең, үҙҙәренең эшмәкәрлектәренең маҡсатын билдәләргә өйрәнәләр.

Ш.: уҡыу эшмәкәрлегенә мотивация, уҡыуға, яңылыҡ белеүгә ынтылыш, ҡыҙыҡһыныусанлыҡ формалаша.

Т.б.: логик фекер йөрөтөү, уҡыу мәсьәләһен табыу, күрһәтә белеү формалаша.

III.Яңы материалды өйрәнеү. Уҡыу мәсьәләһен сисеү.

1.Өфө ҡалаһы тураһында әңгәмә.(Слайдтар).

Өфө – Башҡортостандың баш ҡалаһы.

Ә һеҙҙең тыуған ауылығыҙ ниндәй?

Нимәләр әйтә алаһығыҙ был ауыл тураһында?

4.Текстағы һандарҙы ҡулланып яңы материалды үҙләштереү, ҡағиҙәне уҡыу.

Яңы һүҙҙәрҙе хор менән ҡабатлайҙар.

Тексты иғтибар менән тыңлайҙар. Һорауҙарға яуап бирәләр.

К.: диалогка инергә, һорауҙарға яуап бирергә, башҡаларҙы тыңлай, әңгәмәгә ҡушыла белергә, һөйләмдәр төҙөргә өйрәнәләр..

Уҡытыусы артынан хор менән ҡабатлайҙар, хәрәкәттәрҙе күрһәтә баралар.

Ш.: уйында ҡатнашыу мәҙәниәте формалаша, уҡыу материалына ҡыҙыҡһыныу арта.

V.Белемде нығытыу (яңы белемде практикала ҡулланыу).

а)Рәшит Шәкүр “Өфө” шиғыры менән эш.

Тимәк, Өфө тураһында нимәләр әйтә алаһығыҙ?

б)Группала эшләү.(Һандарҙы һүҙҙәр менән яҙырға, ребустарҙы сисергә).

в)Парлап эшләү. Диалог өҫтөндә эш.

Яңы һүҙҙәрҙе хор менән ҡабатлайҙар.

Һандарҙы цифр менән яҙалар.

Диалогты парлап уҡыйҙар, оҡшатып үҙҙәре төҙөйҙәр.

Р.: уҡыу мәсьәләһен аңлау, ҡабул итеү, үҙҙәренең эшмәкәрлеген планлаштырыу, ҡуйылған һорауға яуап бирә белеү формалаша.

К.: һорауҙарға яуап бирергә, башҡаларҙы тыңлай белергә, һөйләмдәр төҙөргә, әңгәмәгә ҡушылырға, үҙҙәренең фекерҙәрен әйтергә өйрәнәләр.

Уҡытыусы артынан хор менән ҡабатлайҙар, бармаҡтар менән күрһәтә баралар.

Ш.: уйында ҡатнашыу мәҙәниәте формалаша, уҡыу материалына ҡыҙыҡһыныу арта

Китап- 58-се бит, 3-сө күнегеү, шиғырҙы ятларға..

Көндәлеккә өйгә эште яҙалар.

Р.: яңы уҡыу мәсьәләһен ҡабул итә, үҙҙәренең эшмәкәрлеген ойоштора белеү формалаша.

VIII.Дәресте йомғаҡлау. Эшмәкәрлеккә рефлексия.

-Шулай итеп, бөгөн дәрестә нимә белдегеҙ?

-Һөйләмдәрҙе тултырып әйтегеҙ.

Миңә . оҡшаны (оҡшаманы). (Слайдта)

Уҡыусылар яуап бирәләр. Нимәгә өйрәнеү тураһында әйтәләр.

Уҡыусылар үҙҙәренең эштәрен баһалай.

Башҡорт телендә һаубуллашалар.

Р.: үҙҙәренең эшмәкәрлегенә баһа биреүгә, уҡытыусы баһаһына адекват ҡараш формалаша.

источник

Предмет: баш?орт теле

Тема: ?ф? — Баш?ортостанды? баш ?ала?ы. ?орау ??йл?мд?р.

Ма?сат:1.Баш?ортостанды? баш ?ала?ы тура?ында м??л?м?тте арттырыу;??йл?? телм?рен

2.?орау ??йл?мд?р тема?ын ны?ытыу;

3.тыу?ан илебе?г?,баш ?алабы??а ??й. х?рм?т т?рби?л.

Йы?а?лау: мультимедиа проекторы, ??р?тт?р.

Маҡсат:1.Башҡортостандың баш ҡалаһы тураһында мәғлүмәтте арттырыу;һөйләү телмәрен

2.һорау һөйләмдәр темаһын нығытыу;

3.тыуған илебеҙгә,баш ҡалабыҙға һөйөү,хөрмәт тәрбиәләү.

Йыһаҙлау: мультимедиа проекторы, һүрәттәр.

1.Ойоштороу мәле. Иҫәнләшеү.

Уҡыусыларҙың психологик яҡтан әҙерләү.

— Бер-беребеҙгә ҡараныҡ, йылмайҙыҡ, бер-беребеҙгә һәр саҡ мәрхәмәтле, ярҙамсыл булайыҡ. Ә дәресте яҡшы кәйеф менән башлайыҡ.

2. Артикуляцион күнегеү. Башҡорт телендә дөрөҫ һөйләшер өсөн телдәрҙе шымартып алайыҡ.

Ә – Әхмәҙулла әлифбанан Әминәгә әйтемдәр әйтә

Ө — Ѳйҙәгеләрҙе өләсәйем ѳҙлѳкһѳҙ ѳйрәтә

Ғ — Ғауғалашты Ғәлиә, Ғаяз, Ғәнғәли

Һ – Һәҙимәт Һылыубикәнән һаулыҡ һораша

Ҙ — Ҙуринәйҙәрҙе ҙурлайбыҙ

Тау башында балҡый бер ҡала,

Матурҙар егет һәм ҡыҙҙары.

-Уҡыусылыр, был йырҙа бөгөнгө дәресеҙҙең темаһы бар. Һеҙ нисек уйлайһығыҙ, беҙ нимә тураһында һөйләшәсәкбеҙ?

Эйе, Өфө — Башҡортостандың баш ҡалаһы.

3.Дәрестең темаһын әйтеү, маҡсатын аңлатыу.

— Бөгөнгө дәресте республикабыҙҙың баш ҡалаһы Өфөгә арнайбыҙ.

— Өфөнөң иҫтәлекле урындары менән танышырбыҙ һәм һорау һөйләмдәр темаһын нығытырбыҙ.

— Дәфтәрҙәргә бөгөнгө числоны, класс эше тип һәм теманы яҙабыҙ.

4. Төп өлөш.Ә хәҙер Башҡортостан картаһынан кем Өфөнө табып күрһәтә?

— Эйе, Өфө — Башҡортостандың баш ҡалаһы. Ул республиканың тап уртаһында урынлашҡан. Өфө – Урал аръяғының иң ҙур административ, сәнәғәтле, мәҙәниәтле һәм ғилми үҙәге. Был ҡалаға 1574 йылда нигеҙ һалынған. Элек башҡорттар Өфөнө Имән ҡала тип атаған.

Унда Тыуған яҡты өйрәнеү музейы, М.В.Нестеров исемендәге Художество музейы, халыҡ шағиры М.Ғафуриҙың йорт – музейы бар.

— Уҡыусылар һеҙгә өй эше итеп Өфө тураһында белешмә яҙып килергә ине, кемдәр әҙерләп килде.

— Өфөлә Салауат батырға арналған һәйкәл бар. С.Юлаев – башҡорт халҡының милли геройы. Салауат Юлаев һәйкәле – илебеҙҙәге иң ҙур атлы скульптура.Уның ауырлығы 40 тонна. Ул бронзалаштырылған суйындан ҡойолған. Һәйкәлдең авторы – скульптор С.Д.Тавасиев

Өфө ҡалаһының көньяғында Дуҫлыҡ монументы бар. Был монументҡа нигеҙ 1957 йылда башҡорт һәм руҫ халҡының дуҫлығы хөрмәтенә һалынған. Элек башҡорттарҙың ерҙәре күп булған.Уның байлығына бөтәһе лә ҡыҙыҡҡан, йыш ҡына яу асҡандар. Бер ваҡыт башҡорттар руҫ батшаһына ярҙам һорап барғандар. Батшаға тоғро хеҙмәт итергә һүҙ биргәндәр. Башҡорт халҡы үҙенең ярҙамсыллығы, батырлығы менән дан алған. Әле лә был ике халыҡ дуҫ һәм татыу йәшәйҙәр.

— Рәхмәт. Ошо дуслыҡ тураһында Башҡортостандың халыҡ шағиры шиғыр ҙа яҙған. Уны беҙгә Азалия уҡып ишеттерер.

Азалия: Рус һәм башҡорт юлда һәр саҡ юлдаш,

Яуҙа яуҙаш, дандаш һәм ҡәберҙәш

Изге һуғыш үткән майҙанда.

Уҡытыусы:— Ҡалала ниндәй театрҙар бар? Кем әйтеп китә?

Ҡалала алты ҙур театр эшләй: Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры, Опера һәм балет театры, “Нур” татар драма театры, Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры, Рус драма театры, Ҡурсаҡ театры

— Элина Шарапова –Шулай уҡ Өфөлә Дәүләт циркы ла бар. Ул тамашасылар өсөн үҙенең ишектәрен беренсе тапҡыр 1968 йылдың 5 ноябрендә асҡан.

Эйе, Өфө ҡалаһы бик ҙур, бай ҡала. Урамдары киң һәм матур. Беҙ уның менән ғорурланырға тейешбеҙ. Өй эше өсөн ҡыҙҙарға бишле, афарин!

— Ә хәҙер таҡтаға ҡарағыҙ әле, был ниндәй һөйләмдәр?

Өфө – ҙур һәм матур ҡала. Өфө ниндәй ҡала? Өфө матур ҡала!

— Былар ниндәй һөйләмдәр? Һорау һөйләмдәре темаһын ҡабатлап үтәйек. Һорау һөйләмдәр ниндәй ысулдар менән төҙөлә?

— беренсе ысул – мы, -ме ялғауҙары ҡушып;

-икенсе ысул – һорау алмаштары ярҙамында.

Ял минуты. Ә хәҙер беренсе ысулды ҡулланып бирелгән хәбәр һөйләмдәрҙән беренсе төркөм һорау һөйләмдәр төҙөп икенсе төркөмгә һорау бирә, икенсе төркөм яуап бирә, хәрәкәттәр күрһәтә

Еләҫ ел иҫә, ағастар бәүелә.

Афарин. Ә хәҙер китаптарҙы асабыҙ.

Китап буйынса эш. “Өфө”тигән текст өҫтөндә эшләү, 94-се күнегеү, 47-се бит

источник

» Тыуған республикамды мин маҡтап йырлайым » конкурсы.
» Гүзәл Башҡортостаныбыҙ-изге төйәгебеҙ»
темаһына инша.
Башҡарҙы: Муниципаль бюджет белем биреү
учрежденияһы 3-сө лицейының 8 -се А класс
уҡыусыһы Төхвәтуллина Ләйсән .

Уҡытыусыһы: Ялалова Әнисә Әүәл ҡыҙы.
Гүзәл Башҡортостаныбыҙ- изге төйәгебеҙ!
Минең тыуған төйәгем -Башҡортостан.Мин ошо илдә тыуғаныма бик ғорурланам. Башҡорт халҡы элек-электән тырышлығы,уңғанлығы менән дан тотҡан.Башҡорт егеттәренең уңғанлығына, батырлығына,ҡыйыулығына һоҡланмаған кеше булмаған.
Башҡорт ҡыҙы! Күпме ир-егеттәрҙе әсир иткән башҡорт ҡыҙы! Оҙон ҡалын сәс толомрына көмөш сулпылар ҡушып үргән. Нескә билле, зифа буйлы, ҡара ҡашлы,ҡара күҙле,уңған гүзәл ҡыҙға нисек һоҡланмайһың?!
Тыуған еребеҙҙең саф һауаһын һулап, теште ҡамаштырырлыҡ һалҡын һыулы, йүгерек шишмә-йылғаларының таҙа һыуын эсеп үҫкәнгә батыр ҙа,гүзәл дә ул башҡорт халҡы!
Башҡортостандың тауҙары,тау ҡыуышлыҡтары, шарлауыҡтары ниндәйҙер сихри көскә эйә. Улар ҡарашты үҙенә тарта, һине сихырлай. Был — тәбиғәт биҙәктәре. Башҡортостандың ғорурлығы — Урал тауында меңәрләгән йылдар дауамында барлыҡҡа килгәндәр. Ғорур Урал тауы ! Ниндәй бай ул! Ер аҫты байлыҡтарына ла, урман ҡырҙарға ла, шишмә-күлдәргә лә, кейек -януарҙарға ла.
Тау-таштар араһынан ағып сыҡҡан гүзәл Ағиҙел йылғаһына бағышлап күпме шағирҙәр шиғырҙар ижад иткән, йырсылар йыр һуҙғандар?!
Ярҙарында- зифа буйлы талдар, ә талдарҙа һары һандуғастар йыр һуҙа. Тау- таш араларынан ажғырып аҡҡан Ағиҙел йылғаһы талғынлана, тыныслана, ярҙары йәшеллекә күмелә. Муйыл,балан ҡыуаҡтарының сәскәләренән яҙ көнө тирә-яҡҡа хуш еҫ тарала, ә көҙгә тәлгәш- тәлгәш емештәре өлгөрә. Эх, йәмле лә һуң Ағиҙел буйҡайҙары!
Яҙғы ҡыр эштәре бөткәс туғайҙарға, болондарға халыҡ милли байрамыбыҙ-һабантуйға йыйыла. Халыҡ байрамға алдан уҡ ентекле әҙерләнә.Һандыҡ төптәренән байрамдарҙа ғына кейелә торған яҡшы кейемдәр алына, өйҙәр, ишек алдары йыйыштырыла,йыуыла, таҙартыла,байрам аштары бешерелә.Бишбармаҡтар,бәлештәр,өсмөйөш-тәр,сәк-сәктәр — береһе лә ҡалмай инде бындай саҡта.
Ә яландарҙа, болондарҙа байрам ҡыҙғандан-ҡыҙа. Иғтибарҙы үҙенә иң тартҡаны милли көрәш һәм ат сабышы. Милли көрәштә иң батыр ир-егет һыналһа, ат сабышында иң етеҙ ат данлана.
Башҡорт халҡы элек-электән ат тотҡан. Ат — уның иң беренсе ярҙамсыһы ,хужалыҡ эштәрендә лә,яуҙа ла айырылмаҫ тоғро дуҫы булған. Уның һөтөнән ҡымыҙ яһағандар. Был шифалы әскелтем эсемлекте тәмләп ҡарамаған кеше һирәктер.
Яратҡан эсемлегебеҙ-
Данлыҡлы ҡымыҙыбыҙ.
Бөтөн ауырыуҙарҙан да
Дауалай,- ти халҡыбыҙ.
Ҡымыҙҙы эсеп ебәрһәң
Йөрәк ял итеп ҡала.
Күңелдәрҙе дәртләндерә,
Тәнең йоҡоға тала.
Иң етеҙ атҡа атланған егеткә ауылдың иң уңған килене сиккән һөлгө бирелгән.
Милли көрәштә еңеп сыҡҡан егеткә тәкә бүләк ителгән. Был матур ғәҙәт әлегә көнгә тиклем һаҡланып килгән.
Шул ваҡытта бәрхәт тауышлы ҡурай моңо ағыла башлаһа,уға ҡушылып моңло тауыш йырлап ебәрһә. Ҡурай! Башҡорт халҡының милли уйын ҡоралы кемдәрҙе генә әсир итмәгән?!
Эй,ҡурай,ҡурай,ҡурай!
Нисек ул матур сыңлай!
Кәрәк саҡта илата,
Кәрәк саҡта йырлата.
Көлдөртә лә бейетә-
Эй, ҡурайға ни етә?!
Эйе,ҡайғыһын да, шатлығын да башҡорт халҡы ҡурай менән уртаҡлашҡан,ҡыйын ваҡыттарҙа ла,байрамдарҙа ла ҡулына ҡурай алған. Ҡурай уның менән илаған , уның менән көлгән.
Ә күпме данлыҡлы шәхестәр тыуып-үҫкән Башҡортостанда! Салауат Юлаев. Башҡорт халҡының милли геройы, шағиры,башҡорт,урыҫ,татар,удмурт һәм башҡа милләт кешеләренең яратҡан батыры.
Мостай Кәрим- киң ҡоласлы,шағир,талантлы драматург. Уның пьесаларын уҡымаған,ҡарамаған кеше юҡтыр.
Башҡортостан шағирҙәренең тәүге маяғы Мәжит Ғафури-күп яҡлы талант эйәһе.Шағирҙың ижады һәм ижтимағи эшмәкәрлеге юғары баһалана.Башҡорт дәүләт академия театры Мәжит Ғафури исемен йөрөтә, Өфөлә шағирҙың йорт-музейы ойошторола, яҙыусының тыуған районына Ғафури исеме бирелә.
Һәҙиә Дәүләтшина, Зәйнәб Биишева, Бейеүсе Рәшиҙә Туйсина һәм башҡа бик күп данлыҡлы ҡатын-ҡыҙҙар, күренекле шәхестәр тыуып-үҫкән беҙҙең Башҡортостанда!
Башҡорттар борон замандарҙан уҡ дуҫ йәшәгән. Ауыр ваҡыттарҙа бер-береһенә ярҙам итеп,ҡыйынлыҡтарҙы бергә еңгәндәр. Был традициялар бөгөнгө көнгә ҡәҙәр һаҡланып килгән. Бына Башҡортостан менән күрше республика Татарстандың дуҫлығы йылдан-йыл нығый, улар араһында килешеүҙәр төҙөлә, аралар яҡыная. Улар беҙгә ҡунаҡҡа килә,беҙ уларға барабыҙ.
Ил өҫтөндә илле дуҫың булһын, ти башҡорт мәҡәле. Башҡортостан башҡа бик күп туғандаш республикалар менән дә дуҫлыҡ килешеүҙәре төҙөй.
Тыуған яғым, Башҡортостан менән, мин сикһеҙ ғорурланам! Уның бай тарихы ,өмөттәр тулы бөгөнгөһө, яҡты киләсәге хаҡында уйлайым да, үҙ илемдә йәшәү ниндәй ҙур бәхет тим.

  • insha_guzl_bashkortostanybyz
    Размер файла: 16 kB Загрузок: 0

источник

Башҡортостан тәбиғәте бик бай. Уның иң ҡәҙерле тәбиғәт байлыҡтарының береһе — урман. Уның майҙаны — 6,2 млн га. Иң күп таралған ағастарҙан ҡайын, уҫаҡ, йүкә, ҡарағай, имән, саған һанала. Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы ла күп төрлө. Урмандарҙа үҫемлектәрҙең һирәк осрай торғандары ла һаҡланған. Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабына индерелгән ҡоштар ҙа, кейектәр ҙә байтаҡ.
Республикала ике дәүләт заповеднигы бар: Башҡорт һәм “Шүлгәнташ”. Данлыҡлы “Бөрйән ҡорто” тип йөрөтөлгән кейек ҡорт тик Шүлгәнташта ғына саф көйө һаҡланған. Ошонда уҡ бөтә донъяға билдәле “Шүлгән мәмерйәһе” бар.
Башҡортостанда ҡаҙылма байлыҡтар ҙа бик күп. Республиканың көнбайыш һәм үҙәк райондарында нефть сығарыла һәм эшкәртелә. Күмертау янында һоро күмер бассейны бар. Көнсығыштағы таулы райондарҙа үткән быуаттарҙан алып тимер, баҡыр, алтын сығарыла. Учалы, Баймаҡ, Хәйбулла райондарында баҡырға, цинкыға, көкөрткә бай булған колчедан ятҡылыҡтары бар.
Республикала 1000 күл, 600 йылға, 50-нән ашыу минераль сығанаҡ иҫәпләнә. Дарыу үләндәре үҫтереү буйынса 11 заказник бар, 16 дәүләт, 90 республика заказниктары эшләй. Павловка, Нөгөш, Карман һыуһаҡлағыстары бар.
Көньяҡ Урал ҡурсаулығы
Был ҡурсаулыҡ Башҡортостанда ғына түгел, бөтә Уралда иң эреләрҙән һанала. Ул 252,8 мең гектар ерҙе биләй. Шуның иң ҙур өлөшө — 90 проценты республикабыҙҙың Белорет районына ҡарай. Ҡурсаулыҡ Силәбе өлкәһенең бер өлөшөн дә үҙ эсенә ала.
Көньяҡ Урал ҡурсаулығы биләмәләрендә бейеклектәре 1300-1400 метрға еткән Машаҡ, Зигәлгә, Нәре, Күмерҙәк һырттары һәм көньяҡ Урал тауҙарының иң бейек нөктәһен тәшкил иткән Ямантау массивы урынлашҡан. Уның бейеклеге — 1644 метр. Шулай уҡ Оло Инйәр, Кесе Инйәр, Иүрүҙән йылғалары ошо ҡурсаулыҡтан баш ала.
Үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһы бик бай. һирәк осрай торған үҫемлектәрҙең күплеге менән ҡурсаулыҡ башҡаларҙан айырылып тора. Бында мүктең генә 172 төрө бар, 88 төрлө бәшмәк иҫәпләнә. 12 төр үҫемлек — Рәсәйҙең, 66 төрө Башҡортостандың “Ҡыҙыл китабы”на индерелгән.
Хайуандарға килгәндә, әлегә 275 төр умыртҡалы хайуандың көн итеүе билдәле. 198 төрҙәге ҡош һәм 18 төр балыҡ йәшәй. Улар араһында таҙа һыуҙы ғына үҙ иткән бағры, бәрҙе балыҡтары бар.
Х.Чембарисова
Һүҙлек
Ҡурсаулыҡ — заповедник
Минең илемдә
Минең илемдә

Болон, урмандар,
Алтын-көмөшлө Мөһабәт тауҙар.
Минең илемдә Ҙур йылға, күлдәр,
Матур баҡсалар,
Сәскәле гөлдәр.
Киң ҡырҙарында Бай, мул игендәр.
Йырлап эшләйҙәр Шат ҡыҙ, егеттәр.
Х. Кәрим
Илемдә
Тынғы белмәй Күпме таңдар Яҙҙы маҡтай Һандуғастар.
Йырлай үлән,
Һәр бер һабаҡ,
Һәммә япраҡ,
Хатта ҡыяҡ.
Шишмә моңло,
Йылға йырлай,
Сөнки йырһыҙ Йәшәп булмай.
Көйләй-көйләй Ерем йырлай,
Күгем йырлай,
Күңел йырлай.
Ғәжәп түгел:
Илемдә бит Йәшәү шулай,
Мәңге тынмаҫ Матур йырҙай!
М. Дилмөхәмәтов
Барыһы бар
Сәскәләрҙең алдары,
Алмалары, сейәһе,
Еләктәре, баландары,
Ҡуҙғалаҡлы яланы,
Күп балыҡлы йылғаһы,
Бейек-бейек тауҙары,
Бөҙрә сәсле талдары —
Барыһы Тыуған еремдә,

Башҡортостан илемдә.
К.Кинйәбулатова
Юҡ ерҙә тиңең
Матур һин, Урал,
Юҡ ерҙә тиңең,
Йондоҙҙарың да Аҫыл таш һинең.
Тауҙарың бейек,
Урманың йәмле,
Шишмәләреңдең Һыуҙары тәмле.
Гүзәл баҡса
Өфөләге ботаника баҡсаһын күптәр белә.
Әгәр ҙә һин, бында үҫкән үҫемлектәрҙе күрергә теләп, сәйәхәткә сығып китһәң, бөтә донъяны гиҙергә тура килер ине. Австралияға һәм Яңы Зеландияға, Төньяҡ Америкаға һәм Африкаға, Урта диңгеҙ буйҙарына һәм Мексика сүлдәренә лә барып сығырға мөмкин булыр ине.
Бына пальмалар. Улар Испанияла кеше үтә алмаҫлыҡ ҡуйы урман булып үҫә. Сәскәһе матур түгел, ә япрағы, әйтерһең дә, яһап ҡуйған веер инде!
Эвкалипт — иң бейек ағастарҙың береһе. Австралияла бейеклеге 150 метрҙан да ашыуҙары осрай. Был бик үҙенсәлекле ағас. Ул бик шәп үҫә, шуға күрә үҙенә һыуҙы ла күп ала. Эвкалиптты һаҙлыҡтарҙы киптереү өсөн, һаҙлыҡлы урындарға ултырталар.
Оранжереяла ҡыҙыл ағас — секвойя ла үҫә. Уның да бейеклеге — 150, ә йыуанлығы 16 метрға етә.
Башҡорт кейеме
Традицион кейем-һалым — кешенең милли йөҙөн билдәләүсе күрһәткес. Кейем-һалымдың составы, уның төрҙәре, биҙәү һыҙаттары күп быуаттар буйы формалашҡан. Ул халыҡтың хужалыҡ-көнкүреш торошона, уның мәҙәни-тарихи үҫешенә бәйле.
Башҡорт костюмының стиле күсмә малсылыҡ йәмғиәте өсөн булған үҙенсәлектәр менән билдәләнгән. Кейем-һалым тула, төрлө үлән сүстәренән һуғылған туҡыма, йөн, күн, һарыҡ тиреһенән тегелгән, шулай уҡ ебәк, бәрхәт һәм башҡа туҡымалар ҡулланылған.
Өҫкә еләндәр, камзулдар йыл әйләнәһенә кейелгән. Уларҙы биҙәүгә ҙур иғтибар бирелгән.
Башҡорттарҙың йәш һәм урта быуын вәкилдәре сағыу төҫлө кейем кейгән. Ҡыҙыл төҫ янына йәшелде һәм һарыны, һирәгерәк күк төҫтө ҡулланғандар. Аҡ төҫтәге кейем ҡайыу, сигеү ярҙамында ҡыҙыл төҫ менән биҙәлгән. Өлкән кешеләр ҡара төҫтән кейенгән.
Кейем-һалымды, баш кейемдәрен йыш ҡына мәрйен, ҡортбаш, мәрүәт, сәйлән, көмөш көмбәҙҙәр һәм көмөш тәңкәләр менән биҙәгәндәр. Селтәр-

һаҡалдар, иңһәлектәр, хәситәләр, муйынсалар, сәс сулпылары — ысын- ысындан сәнғәт әҫәрҙәре.
Ювелир әйберҙәр: балдаҡтар, йөҙөктәр, беләҙектәр, алҡа-һырғалар — сүкеү, ҡалыпҡа һуғыу, гравирлау, селтәрләп үреү ысулы менән эшләнгән. Көмөштө аҡыҡ һәм фәйрүзә ҡуйып матурлағандар.
Аяҡҡа күн итектәр, кәүеш, тула ҡуңыслы ситек кейгәндәр. Ат тиреһе лә ҡулланылған. Башҡорт костюмы ғәжәп күп төрлө һәм бай.
Һүҙлек
Ҡайыу — окаймлять; вышивать тамбуром, нашивать аппликации.
Мәрйен — коралл, бусина.
Ҡортбаш — раковина, которая употреблялась для украшения одежды.
Мәрүәт — жемчуг.
Сәйлән — мелкий бисер.
Көмбәҙ — этн. выпуклое монетообразное металлическое украшение для женской одежды.
Селтәр, һаҡал — этн. нагрудник (женское украшение, сделанное из серебряных монет и красных кораллов).
Иңһәлек — этн. женское украшение в виде широкой ленты с монетами, прикрепляемое на затылке и свисающее ниже пояса поверх кос.
Хәситә — этн. перевязь (женское нагрудное украшение в виде полосы ткани, плотно украшенное монетами и серебряными подвесками).
Муйынса — этн. женское нагрудное украшение (с монетами, бусами, подвесками, надеваемое на шею).
Сулпы — этн. накосник (женское украшение в виде узорчатой серебряной подвески из монет и вставками из цветных камней).
Сүкеү — чеканить.
Ҡалыпҡа һуғыу — штамповать.
Селтәрләп үреү — плетение.
Аҡыҡ — сердолик.
Фәйрүзә — бирюза.
Кәүеш — кожаная обувь типа калош.
Ситек — сафьяновые сапоги.
Салауат Юлаев
Салауат Юлаев 1754 йылда Өфө провинцияһының Шайтан-Көҙәй волосының (хәҙерге Салауат районының) Тәкәй ауылында старшина ғаиләһендә тыуған.
1773 йылдың октябрендә Салауат үҙенең отряды менән Пугачевҡа ҡушыла. Ул ваҡытта уға ни бары 19 йәш була. 1774 йылдың 24 ноябрендә Салауат Юлаев ҡулға алына һәм Балтик портына ғүмерлек һөргөнгә оҙатыла. 1800 йылдың 26 сентябрендә Эстонияның Палдиски ҡалаһында үлә.
Башҡорт халҡының милли геройына Ағиҙел йылғаһының текә ярында ҡуйылған һәйкәл 1967 йылдың 17 ноябрендә асыла. Был скульптураның бейеклеге 9 метр ҙа 80 сантиметр, ауырлығы — 40 тонна. Ул бронза

ҡатнаштырылған суйындан Ленинград ҡалаһында ҡойолған. Тимер-бетон постаменты гранит менән йөҙләнгән. Уның бейеклеге 10 метр.
һәйкәлдең авторы С.Д.Тавасиевҡа 1970 йылда был эше өсөн СССР Дәүләт премияһы бирелә. Был әҫәр монументаль скульптура өлкәһендә иң ҙур ҡаҙаныш тип иҫәпләнә.
1994 йылда һәйкәл урынлашҡан майҙанға Салауат Юлаев исеме бирелде.
Ғәләмәт донъя
Ҡорғаҙаҡ шишмәһе
Янғантау шифаханаһынан өс саҡрым алыҫлыҡта, Иүрүҙән йылғаһының һул яҡ ярында, Ҡорғаҙаҡ шишмәһе ағып ята. Уның һыуы йылы, еңелсә генә минераллашҡан. Секундына 125 литр һыу урғылып сыға. Ҡышын да туңмай, сөнки шишмәнең температураһы йыл әйләнәһенә 16-18 градус тәшкил итә.
Элегерәк был шишмә тирмәнде эшләткән. Быуаһы ла туңмағас, ҡышын ҡамыштар йәшелләнеп ултырған, һыу үҫентеләренә лә бай булған.
Ҡорғаҙаҡҡа Иүрүҙәндән һәм күлдәрҙән тотоп балыҡтар ебәреп ҡарағандар, ләкин улар тәүлек үтеүгә үлгәндәр. Был хәл һыуҙың еңелсә генә радиоактивлы булыуы менән аңлатыла.

1. Хәҙерге башҡорт алфавиты
2. Исем
3. Сифат
4. Һан
5. Алмаш
6. Ҡылым
7. Рәүеш
8. Бәйләүес
9. Теркәүес
10. Киҫәксә
11. Мөнәсәбәт һүҙ
12. Ымлыҡ
13. Оҡшатыу һүҙҙәре
14. Телмәр үҫтереү
15. Башҡортостан тәбиғәте
16. Ҡайнар шишмәләр
17. Ғ аләмдәге аралар
18. Микроскопты кем уйлап тапҡан?
19. Нимә һуң ул варандар?
20. Витаминдар донъяһында
21. Хәрбиҙәр
22. Хоҡуғыңды беләһеңме, студент?
23. Г азетаға нисә йәш?
24. Ғинуар
25. Февраль
26. Март
27. Майҙа тәбиғәт
28. Июль
29. Август
30. Сентябрь
31. Октябрь
32. Ноябрь
33. Ҡоштар
34. Шалҡан
35. Башҡортса-русса һүҙлек

« назад Оглавление вперед »
14. Телмәр үҫтереү &#0171 | &#0187 16. Ҡайнар шишмәләр

источник